Plastyczny mózg (1)

Już u niespełna rocznego dziecka każdy uważny obserwator spostrzeże wyraźną skłonność do zbliżania się, gdy zwycięża ciekawość lub wycofywania, gdy zwycięża nieśmiałość dziecka. U przedszkolaków różnice w zachowaniu są jeszcze bardziej wyraźne. Nawet laik zauważy dzieci, które trzymają się z boku i niechętnie uczestniczą w zabawie z rówieśnikami. Często dużo na tym tracąc… Czasem już wtedy martwimy się, że skłonności naszego malucha, takie jak lękliwość, czy wycofanie (nieśmiałość) będą mu przeszkadzały w życiu. Czy można to zmienić? Wiemy, że tak. W jaki sposób? Na to pytanie będziemy szukać odpowiedzi.

CECHY WRODZONE

Tą zasadniczą różnicę - czy dziecko jest bardziej żywe czy spokojne, śmielsze i chętniej nawiązujące kontakt czy nieśmiałe - daje się zauważyć już u kilkumiesięcznych niemowląt. Dochodzimy do wniosku, że cechy te muszą być wrodzone i mieć coś wspólnego z funkcjonowaniem mózgu (zob. Kółko i trójkąt cz. 3). Czy zachowania niemowlęcia mogą sugerować, w jaki sposób później będzie zachowywało się dziecko lub dorosły człowiek?

Okazuje się, że tak. Dziś już wiemy, że pewne zaobserwowane u niemowląt schematy zachowań pozwalają określić ich późniejszy temperament. Nie mylą się ci rodzice, którzy zauważają na tym wczesnym etapie różnice między swoimi dziećmi.

CO TO JEST TEMPERAMENT?

Znalazłam kilka definicji, myślę, że każda z nich przybliża ten termin od innej strony:

• Temperament – jako synonim słów: natura, istota, osobowość, usposobienie, styl, mentalność, swoistość, indywidualność, odrębność, oryginalność, oblicze. (*)
• Temperament w psychologii jest to zespół względnie stałych cech osobowości charakterystycznych dla danej jednostki, które przejawiają się w zachowaniu, procesach psychicznych i emocjach. (źródło: www.rdc.pl; Jacek Wasilewski z Zakładu Retoryki Uniwersytetu Warszawskiego)
• Temperament – podstawowe, względnie stałe czasowo cechy osobowości (…) Cechy te występują już we wczesnym dzieciństwie i są wspólne dla człowieka i zwierząt. Temperament podlega zmianom zachodzącym pod wpływem dojrzewania (i starzenia się) oraz niektórych czynników środowiskowych.(Wikipedia)
• Temperament – zespół dziedziczonych cech osobowości, zdeterminowanych genetycznie i ujawniających się już w pierwszym roku życia człowieka. Tak rozumiany temperament stanowi podstawę kształtowania się i rozwoju osobowości.(Wikipedia)

Podsumowując, temperament dotyczy tych cech emocjonalnych, które są wrodzone, obecne od chwili narodzin, jeśli nie wcześniej i określone przez materiał genetyczny.

„Podobnie jak wygląd fizyczny zmienia się on w trakcie rozwoju dziecka, jednak zmiany te są niewielkie i powolne, podstawowa struktura pozostaje u większości osób przez całe życie względnie stała.”(*)

Czy jednak temperament jest jedynym czynnikiem określającym, jaką osobowość będzie miało dziecko?

DZIEDZICZENIE A ROZWÓJ

Zostało udowodnione, że skłonności do pozytywnego lub negatywnego reagowania na nowe bodźce są związane z wczesnymi etapami rozwoju mózgu (Kółko i trójkąt cz. 3). Mimo genetycznego zaprogramowania, doświadczenie może w pewnym stopniu zmienić skłonności naszego dziecka. Na rozwój mózgu, od momentu narodzin, ma ogromny wpływ otaczające dziecko środowisko i opiekujący się nim ludzie. Wobec czego temperament nie jest jedynym czynnikiem określającym, jakiego rodzaju osobowość będzie miało dziecko.

Temperament dziecka wpływa również na kształt naszych z nim relacji. „Rodzicie obchodzą się z dziećmi i reagują na ich zachowania różnie, w zależności od tego, czy są one skore do złości, towarzyskie bądź fizycznie aktywne.”(**) Bywa i tak, że naszym zachowaniem nieświadomie wzmacniamy jego słabe strony. Czasami na złość złośnika odpowiadamy złością, a dziecko bojaźliwe staramy się chronić przed nowymi sytuacjami. Co zatem robić? Szukając rozwiązania przyjrzymy się przykładom.

DWA BIEGUNY

Nowa mama przychodzi do naszej sali zabaw, miejsca przygotowanego specjalnie z myślą o najmłodszych. Kilka maluchów już się bawi obok siebie. Otoczenie jest bogate i kolorowe. Ewa jest przekonana, że jej synek poczuje się świetnie w tak stymulującym otoczeniu, jednak Krzyś sprawia wrażenie przybitego. Nie interesuje się otoczeniem, trzyma się kurczowo maminej spódnicy i milczy, gdy zagaduje go inna mama, bardzo przyjaźnie nastawiona. (W domu chłopczyk mówi już dużo i wyraźnie.)

Oczywiście wiele dzieci w nowym otoczeniu jest onieśmielonych przez kilka pierwszych chwil, jednak wkrótce atrakcyjne zabawki sprawiają, że ciekawość zwycięża. Tymczasem dziecko, takie jak wyżej opisano, nie ożywia się i nie oddala od matki nawet w ciągu następnej godziny. Nieśmiałość i odwaga to dwa bieguny na skali temperamentu.

Na przeciwnym biegunie znajduje się mała Dominika, która wbiega do nieznanego pomieszczenia nie oglądając się na matkę i bierze po kolei wszystkie zabawki, a nawet zaczyna rozmowę z mamą Krzysia. Ewa zwierza mi się, że Krzysiu boi się każdej nowości, bez względu na to czy jest to człowiek, miejsce czy rzecz. Mama Dominiki przyłącza się do rozmowy. Jej córeczka zachowuje się zupełnie odwrotnie, przyciąga ją każda z tych nowości. Widząc tę parę maluchów, Ewa dochodzi do wniosku, że jej synka można chyba zaliczyć do dzieci zahamowanych i zastanawia się, czy może coś z tym zrobić. Nie chciałaby, żeby w życiu był skrajnie nieśmiały albo podporządkowywał się innym. Czytała też, że dzieci takie są podatne na silne lęki i fobie.

DOBRE STRONY

Pocieszam Ewę, że zahamowany temperament wcale nie musi dla dziecka oznaczać opłakanej przyszłości. Niektóre z tych dzieci często są bardzo dobrymi uczniami. „(…)być może dlatego, że bardziej lękają się porażki albo dlatego, że samotna nauka jest dla nich mniej przerażająca i daje im większą satysfakcję niż życie towarzyskie z jego różnymi wyzwaniami.”(**) Ewa nie chce biernie czekać, postanawia działać...