Chcę wiedzieć więcej - JASZCZURKI

Wbrew temu, co niektórzy sądzą, skóra jaszczurek jest sucha. To jedna z wielu cech, które odróżniają gady od pokrytych śluzem płazów. Jaszczurki, tak jak inne gady, nie posiadają także ani włosów, ani piór – ich ciało pokrywają łuski.

Łuski jaszczurek są wytworem naskórka, czyli zewnętrznej warstwy skóry. Łuski stykają się brzegami lub zachodzą na siebie, tworząc szczelną warstwę obronną – wygodną zbroję, która bakteriom i pasożytom utrudnia wtargnięcie do organizmu gada, jak również chroni go przed otarciami i skaleczeniami. Zewnętrzna warstwa łusek jest sztywna i twarda, jednak u podstawy są one bardzo elastyczne i miękkie, dzięki czemu ten swoisty „pancerz” nie utrudnia zwierzętom poruszania się.

Łuski jaszczurek mają różne kształty, mogą być płaskie lub przypominać drobne koraliki, ich brzegi mogą być zaokrąglone lub ostre. Wiele egzotycznych jaszczurek jest ozdobionych pięknymi łuskami w kształcie kolców, grzebieni lub rogów. Wygląd łusek zależy nie tylko od gatunku, ale też od umiejscowienia na ciele zwierzęcia – inne łuski pokrywają głowę, inne występują na grzbiecie, jeszcze inne osłaniają brzuch gada.

Łuski na głowie są zwykle większe i mają inny kształt niż te na szyi.	Niektóre łuski mogą mieć kształt kolców.

Kiedy myślimy o jaszczurkach, zwykle wyobrażamy sobie zwierzęta o podłużnym kształcie ciała, które przemierzają świat na czterech łapach. Jednakże różnorodność tych gadów jest bardzo duża. Poza różnymi rozmiarami ciała i kolorami skóry jaszczurki mogą różnić się między sobą również… liczbą nóg.

Większość jaszczurek ma cztery kończyny, lecz istnieją także gatunki, które nie mają ich wcale. Jednym z nich jest padalec zwyczajny. To jedyna beznoga jaszczurka, jaką możemy spotkać w Polsce, ale na świecie jest ich znacznie więcej. Przodkowie tych jaszczurek posiadali cztery kończyny, lecz z czasem ich nogi ulegały uwstecznieniu, by w końcu całkiem zaniknąć. Proces ten trwał miliony lat.

Beznogie jaszczurki na pierwszy rzut oka są bardzo podobne do węży, jednak bystry obserwator natychmiast dostrzeże dwie podstawowe różnice:
– węże nie posiadają otworów usznych, w które wyposażona jest głowa każdej jaszczurki,
– powieki węży są przezroczyste i nieruchome, natomiast jaszczurki potrafią mrugać.
Aby odróżnić padalca od węża, wystarczy więc przyjrzeć się jego głowie.

Choć nie ma nóg, jest jaszczurką. Nie wierzysz? Spójrz – w okolicy głowy widać otwór uszny.	A to wąż – nie ma uszu i nigdy nie mruga.

Świat jaszczurek jest bardzo różnorodny. Zaliczamy tu kilka tysięcy gatunków – od niepozornych padalców po egzotyczne agamy, kameleony, gekony, warany i legwany.

Traszki i salamandry wyglądem przypominają niektóre jaszczurki, jednak podobieństwa te są pozorne. Różnice są natomiast tak duże, że zwierzęta te należą do zupełnie innej grupy niż jaszczurki. Traszki i salamandry to płazy – jak żaby i ropuchy, natomiast jaszczurki to gady – jak węże i krokodyle. Wystarczy nieco dokładniej przyjrzeć się tym dwóm grupom zwierząt, by dostrzec, że wcale nie są do siebie aż tak bardzo podobne, jak by się nam zdawało.

Spójrzmy najpierw na skórę – u płazów jest ona delikatna i wilgotna od śluzu, skóra gadów z kolei to sucha i twarda zbroja. Nawet krokodyle i żółwie morskie, które tak jak płazy żyją w wodzie, są pokryte grubym, zrogowaciałym naskórkiem. Kolejna różnica dotyczy potomstwa tych zwierząt, choć obie grupy składają jaja. Młode gady zaraz po wyjściu z jaj wyglądają jak miniaturowe wersje swoich mam i ojców. Ale czy dzieci płazów od razu przypominają swoich rodziców? Pomyślcie o kijankach i żabach, a natychmiast znajdziecie odpowiedź: nie. Potomstwo płazów na początku swojego życia wcale nie jest podobne do dorosłych osobników – w trakcie swojego rozwoju przechodzi ono prawdziwą transformację. Z kolei malutkie gady w trakcie dorastania nie doświadczają żadnej wielkiej przemiany – po prostu stopniowo zwiększają swoje rozmiary.

Różnic jest więcej, choć niektórych nie dostrzeżemy na co dzień, ponieważ dotyczą wewnętrznej budowy ciała tych zwierząt. Przykładowo płuca płazów są bardziej prymitywne niż te, którymi oddychają gady. Zresztą dotyczy to tylko dorosłych płazów, ponieważ ich młode mają skrzela (tak jak ryby).

To nie jaszczurka, tylko salamandra – kuzynka żaby.	Za to waran jest prawdziwą jaszczurką, a więc - krewnym węży.

4. Ten gekon właśnie zgubił ogon, uciekając przed drapieżnikiem.

Jaszczurki są czujne i zwinne, jednak nie zawsze udaje im się wyjść cało z opresji. Chętnie polują na nie m.in. koty, węże i drapieżne ptaki. W sytuacji zagrożenia wiele jaszczurek potrafi odrzucić ogon. Taki desperacki czyn nieraz ratuje im życie, nie pozostawiając większego uszczerbku na zdrowiu. Zjawisko odrzucania części swojego ciała nosi nazwę autotomii.

Odrzucony ogon raczej nie przestraszy drapieżnika, który właśnie ze wszystkich sił stara się złapać jaszczurkę. Jednak może go zainteresować i skutecznie spowolnić pogoń lub nawet całkowicie ją powstrzymać. A to dlatego, że odrzucony przez jaszczurkę ogon przez jakiś czas samoistnie się wije, czym przykuwa uwagę napastnika. Dzięki temu właścicielka ogona ma czas, by niepostrzeżenie uciec i znaleźć bezpieczną kryjówkę. Czasem napastnik nie daje się nabrać na tę sztuczkę i nie przerywa pościgu, jednak często się zdarza, że drapieżnik zadowala się samym ogonem – zjada go i zapomina o jaszczurce.

Utracony ogon po pewnym czasie odrasta, lecz zwykle nie jest tak piękny i długi jak poprzednio, gdyż jego odbudowa wcale nie jest łatwa. Organizm jaszczurki w jego regenerację wkłada wiele energii, lecz nie bez przyczyny – to bardzo ważna część ciała tych gadów. Ogon pomaga im m.in. w poruszaniu się. Jaszczurkom, które utraciły ogon, trudniej jest złapać równowagę, przez co nie są tak zwinne jak poprzednio.

Nieprawdą jest, że wszystkie jaszczurki mogą w ten sposób bronić się przed zagrożeniem. Istnieje wiele gatunków, które nigdy nie odrzucają swojego ogona. Natomiast jaszczurki, które mają tę zdolność, nie mogą odrzucać go w nieskończoność – niektóre gatunki potrafią to robić kilkukrotnie, inne mogą wykorzystać tę umiejętność tylko raz w życiu.

5. Większość jaszczurek to drapieżniki.

Większość jaszczurek to typowi mięsożercy, lecz na świecie istnieją także gatunki roślinożerne, np. iguany, które wspinają się na drzewa w poszukiwaniu smakowitych liści lub owoców.

Do tej grupy nie możemy jednak zaliczyć jaszczurek zamieszkujących nasz kraj. Wszystkie cztery gatunki występujące w Polsce to mięsożercy polujący przede wszystkim na drobne bezkręgowce. W skład diety polskich jaszczurek wchodzą m.in. owady (np. muchy, chrząszcze, mrówki i motyle), dżdżownice i ślimaki nagie. Ponadto niektóre z tych gadów mogą polować nawet na inne jaszczurki, lecz zdarza się to tylko w wyjątkowych sytuacjach, gdy w środowisku brakuje ich podstawowego pokarmu i są bardzo głodne.

Pomimo iż wszystkie jaszczurki występujące w Polsce to typowi drapieżcy, jeden gatunek od czasu do czasu lubi uzupełnić swój jadłospis o pokarm roślinny w postaci owoców, a nawet kwiatów. Gatunkiem tym jest jaszczurka zwinka.

6. Ten piękny okaz to jaszczurka zielona. W Polsce już jej nie spotkacie.

Nie powinniśmy łapać, niepokoić ani płoszyć żadnych dzikich zwierząt, lecz ochrona poszczególnych gatunków oznacza, że dodatkowo powinniśmy wyjątkowo o nie dbać, ponieważ w innym wypadku mogą wyginąć. Dotyczy to wszystkich polskich gadów.

Pomimo że polskim jaszczurkom nie grozi całkowita zagłada, większość z nich nie jest u nas pospolita i zwierzęta te kiedyś mogą zniknąć z naszego kraju. Jedna z najpiękniejszych europejskich jaszczurek, jaszczurka zielona, w przeszłości była u nas sporadycznie spotykana, lecz od ok. 50 lat nikt jej nie widział w Polsce – choć gatunek ten można spotkać w środkowej i południowej części Europy, w naszym kraju prawdopodobnie wyginął.

Ochrona jaszczurek w Polsce polega nie tylko na zakazie ich łapania, sprzedawania czy zabijania, ale przede wszystkim na ochronie ich siedlisk, czyli miejsc, w których zwierzęta te mieszkają. Jeśli zabraknie dogodnych dla nich lasów, polan i zarośli, nie znajdą schronienia przed drapieżnikami, nie złożą też jaj i nie będą mieć dzieci. Innym rodzajem zagrożenia są środki owadobójcze stosowane w celu chronienia upraw. Chemikalia mogą być groźne także dla małych gadów, ale najgorsze, że zabijając owady, zabieramy jaszczurkom główne źródło pokarmu.

Jedynymi gadami, które nie są chronione w Polsce, są gatunki obce, przybyłe do nas z dalekich krajów. Należy do nich jaszczurka murowa, która dopiero niedawno zagościła w naszych stronach. Obce gatunki mogą zagrażać polskim zwierzętom, zabierając im siedliska lub wygrywając konkurencję o pokarm. Na razie jednak obawy odnośnie negatywnego wpływu jaszczurki murowej na nasze rodzime gatunki nie są potwierdzone i być może nigdy się nie sprawdzą – w końcu wiele gatunków zwierząt może występować na jednym terenie, w ogóle sobie nie przeszkadzając.

7. Żmija zygzakowata to jedyny
jadowity gad w naszym kraju.

Jaszczurki są blisko spokrewnione z wężami, które często są jadowite. Jednak większość jaszczurek nie produkuje toksyn i nie wstrzykuje ich ani swoim ofiarom, ani wrogom. Dotyczy to nawet padalca, którego tak łatwo się przestraszyć z powodu jego podobieństwa do węża. Co więcej, ze wszystkich polskich gadów tylko jeden gatunek jest jadowity – żmija zygzakowata.

Nasze jaszczurki mają jednak kilku egzotycznych kuzynów, na których warto uważać. Żaden z nich nie zaatakuje człowieka, dopóki nie poczuje się śmiertelnie zagrożony, lecz nigdy nie wiadomo, co może przestraszyć jaszczurkę. Dlatego nie warto ich zaczepiać – podobnie jak innych zwierząt.

Przez wiele lat naukowcy byli przekonani, że wśród jaszczurek jadowite są tylko dwa gatunki: heloderma arizońska i heloderma meksykańska. Jednak niedawno odkryto, że niektóre warany także produkują jad. Okazało się także, że nawet iguany mogą posiadać prymitywne gruczoły jadowe.

Pomimo że ugryzienie jaszczurki bywa bardzo bolesne, ich jad zwykle nie zagraża życiu ludzi. Trucizna służy tym gadom do polowania na niewielkie zwierzęta, np. myszy. Dla tak dużego stworzenia, jakim jest człowiek, jad jaszczurek przeważnie jest za słaby, by wyrządzić mu większą krzywdę.

8. Coś tu ładnie pachnie…

Jaszczurki mają dobrze rozwinięty wzrok i całkiem nieźle słyszą. Jednak ich najważniejszym zmysłem jest węch. Najwięcej informacji o otaczającym je świecie uzyskują z zapachów. Część z nich dociera do jaszczurek bezpośrednio przez nos, jednak zdecydowana większość jest wychwytywana właśnie przez język.

Na języku jaszczurek znajdują się specjalne receptory, które wykrywają substancje chemiczne obecne w powietrzu. Wysunięcie języka sprawia, że jaszczurka zaczyna czuć smak i zapach otaczającego ją świata. Żeby wszystkie ważne informacje na jego temat dotarły do mózgu gada i zostały prawidłowo zinterpretowane, muszą najpierw trafić do specjalnego narządu zwanego narządem Jacobsona. Znajduje się on w jamie nosowej jaszczurek i ma połączenie z otworem gębowym. Aby przekazać smaki i zapachy z języka do narządu Jacobsona, jaszczurka chowa język i wsuwa jego końce w specjalne otwory w swoim podniebieniu. Stąd wszystkie ważne informacje o jej otoczeniu trafiają do mózgu.

Jaszczurki, kiedy nie śpią, stale muszą być czujne. Z jednej strony w chwili nieuwagi jaszczurce mógłby przejść koło nosa pyszny posiłek (szkoda byłoby go stracić), z drugiej strony na jaszczurki chętnie poluje wiele zwierząt i warto w porę spostrzec zagrożenie. Poza tym w powietrzu stale wiruje mnóstwo zapachów i smaków niosących wiele innych ciekawych informacji. Dlatego jaszczurki bez przerwy w skupieniu pracują swoimi językami. Podobne ruchy języka możecie zaobserwować u węży – przyczyna i mechanizm działania są takie same u tych dwóch grup zwierząt.