Natura czy kultura

Od dawna trwają spory czy większy wpływ na charakter człowieka mają geny czy wychowanie. Jeden i drugi pogląd ma swoich zwolenników, a ja osobiście jestem zdania, że geny dają nam tylko pewne możliwości, predyspozycje, które mogą zostać wykorzystane lub nie. Natomiast największy wpływ na kształtowanie osobowości ma kultura, czyli całe środowisko, w którym przychodzimy na świat i się wychowujemy.

Podobne pytanie - natura czy kultura? - stawia sobie neurobiolog i mama Lise Eliot w książce „Co tam się dzieje?”. Po dogłębnej analizie współczesnych naukowych badań odpowiada, że same geny nie uformują osoby, którą ostatecznie zarodek się stanie. Kiedy natura uzyska swój kształt, reszta jest sprawą kultury - w sensie charakterystycznych dla danego społeczeństwa wzorów postępowania, tego, co w zachowaniu ludzkim jest wyuczone, w odróżnieniu od tego, co jest biologicznie odziedziczone - czyli wychowania.

Oczywiście geny są bardzo ważne, jednak komórki nerwowe, odpowiadające za uczenie się i nasze zachowanie, są niezwykle plastyczne. „Sam mózg jest w sensie dosłownym kształtowany przez doświadczenie – każde wrażenie wzrokowe, każdy dźwięk i każda myśl pozostawiają ślad (…) modyfikując sposób, w jaki rejestrowane będą widoki, dźwięki i myśli pojawiające się w przyszłości”. Z tego powodu rozwój emocjonalny dzieci w tak dużym stopniu zależy od reakcji środowiska, w tym rodziców.

Znajomość kolejności poszczególnych stadiów rozwoju mózgu pomaga zrozumieć, co dzieje się w umysłach i emocjach naszych dzieci. Jeszcze ważniejsze jest to, że dzięki temu można zorientować się, co rodzice mogą zrobić, żeby pomóc umysłowi i emocjonalności dziecka w pełni się rozwinąć. Ciekawe jest, że mózg rozwija się i dojrzewa nierównomiernie. Jedne jego części w okresie płodowym, inne w pierwszych miesiącach i latach życia, a niektóre dopiero w czasie i po okresie dojrzewania. Kolejność ta ma niezwykle ważne konsekwencje dla ujawniających się emocji i sposobów reagowania.

Mózg we wczesnym dzieciństwie (aż do czwartego roku życia) jeszcze ciągle produkuje niewyobrażalnie ogromne ilości połączeń nerwowych, z których większości się potem pozbywa… W miarę jak utworzone połączenia są wykorzystywane, pojawiają się aktywności. Pierwsze 3 miesiące życia to przewaga aktywności wzrokowej, następne miesiące do pierwszego roku życia, to np. zapamiętywanie. Także pierwsze emocje i świadomość, która zaczyna się tworzyć około 8 m-ca życia.

Mózg nadal się kształtuje osiągając szczyt aktywności, w zależności od rejonu mózgu, między czwartym i siódmym rokiem życia. Przez resztę dzieciństwa i okres pokwitania stopniowo ta aktywność spada, ale i tak jest dwa razy większa niż u człowieka dorosłego. Okazuje się jednak, że mózg jest najbardziej aktywny, kiedy pozbywa się zbędnych połączeń (synaps) , podejmując strategiczne decyzje, które z nich zostawić, a które usunąć.

Po co mózg produkuje tak ogromną liczbę połączeń, których większości musi się potem pozbyć? Dlaczego nie połączy od razu wszystkiego precyzyjnie? Otóż do tego momentu odpowiedzialność za ustawianie połączeń ponosiły geny. A w tym momencie na scenę wkracza wpływ otoczenia i kończy dzieło zapoczątkowane przez geny. Tworząc nadmierną ilość synaps, mózg zmusza je do rywalizacji, co umożliwia dobór najlepiej przystosowanych albo najbardziej użytecznych. Synapsy najbardziej aktywne zostają, a mniej aktywne znikają. Kontrolę nad dalszym rozwojem mózgu przejmują doznania i doświadczenia życiowe, które pobudzają wybrane połączenia. W ten sposób przekształcają i doskonalą mózg każdego dziecka tak, aby go dostosować do jego jedynego w swoim rodzaju środowiska, którym na początku jest rodzina, jej wymagania i oczekiwania.